Wypadki przy pracy wynikają przede wszystkim z niewłaściwych zachowań pracowników. Wobec tego zadaniem pracodawców i kierowników oraz pracowników jest zapobieganie ich występowaniu, a także zmniejszanie ewentualnych szkód poprzez podejmowanie odpowiednich działań skoncentrowanych nie tylko na bezpiecznym środowisku pracy, ale również na wytworzeniu odpowiedniej kultury bezpieczeństwa.
Według danych GUS główną przyczyną wypadków przy pracy w Polsce jest nieprawidłowe zachowanie pracowników. To powód aż 60% wypadków (Wypadki przy pracy 2016 r., Główny Urząd Statystyczny, Warszawa 2017). Dopiero na dalszych pozycjach znalazły się takie przyczyny, jak niewłaściwa organizacja pracy lub stanowiska pracy czy niewłaściwy stan maszyn. Natomiast, według analiz prowadzonych przez UDT w 2016 roku, błędy eksploatacyjne urządzeń poddozorowych (niewłaściwa obsługa) stanowią aż 94,5%.
Wobec wspomnianych statystyk standardowe działania profilaktyczne, np. procedury i nowe technologie mające na celu poprawę warunków pracy oraz zapobieganie wypadkom, nie stanowią w pełni skutecznej prewencji.
Jak można stwierdzić na podstawie wyników badań (P. Hudson, Implementing a safety culture in a major multi-national, „Safety Science” 2007), nowoczesna technologia oraz systemy zarządzania nie eliminują całkowicie niewłaściwych zachowań pracowników i nie wpływają znacząco na liczbę wypadków. Należy zauważyć, iż w dobie XXI wieku, przy gwałtownym rozwoju gospodarczym, kultura bezpieczeństwa staje się często niewygodnym tematem, a wręcz celowo pomijanym.
Dodatkowym problemem w prewencji jest brak zrozumienia terminu kultury bezpieczeństwa, który jest błędnie kojarzony jedynie z celem samym w sobie, obligatoryjną realizacją procedur, a nawet dodatkowymi formalnościami.
Kultura bezpieczeństwa może być też mylona z kulturą techniczną, która również jest nadzwyczaj ważną, ale nie kluczową kwestią mającą wpływ na częstotliwość występowania wypadków. Cechuje ją dostępność dokumentacji, dobre procedury i właściwa ich realizacja czy też dbanie o odpowiednie eksploatowanie urządzeń.
Mając powyższe na uwadze, kluczowe jest, aby podkreślić, jak ważną sprawą jest odpowiednia kultura bezpieczeństwa, która może być stosowana niezależnie od warunków pracy, wielkości firmy czy nowoczesnej technologii.
Kulturę bezpieczeństwa można tworzyć „undergroundowo” m.in. dzięki właściwej edukacji, która może skutecznie kształtować prawidłowe postawy pracowników, podwyższając tym samym świadomość na temat zagrożeń, a przede wszystkim zasadniczych i najwyższych wartości, w tym poszanowania życia ludzkiego.
Czym jest kultura bezpieczeństwa?
Termin po raz pierwszy zastosowała grupa doradców Międzynarodowej Agencji Energii Atomowej (MAEA) w stosunku do awarii reaktora atomowego w Czarnobylu. Komisja badająca wypadek doszła wówczas do wniosku, że przyczyną wtórną wobec głównej – błędów konstrukcyjnych – były błędy proceduralne wynikające z zaniedbania w obszarze kultury bezpieczeństwa zarówno na etapie budowy, jak i eksploatacji elektrowni. Kultura bezpieczeństwa obejmuje czynniki, które uruchamiają lub podtrzymują działania skoncentrowane na ochronie życia i zdrowia pracowników, a także jest to ogół działań polegających na wdrożeniu organizacyjnych i międzyorganizacyjnych praktyk, których głównym zamiarem jest ochrona indywidualna pracownika i środowiska pracy.
Kultura bezpieczeństwa to również zestaw wartości i przekonań wewnątrz organizacji, kreujących określone wzorce zachowań. Jest ona wynikiem indywidualnych i zbiorowych wartości, cech, spostrzeżeń, kompetencji i wzorów zachowań determinujących zaangażowanie na rzecz bezpieczeństwa pracy.
Klucz do zrozumienia, jak ważna jest wysoka kultura bezpieczeństwa, to poznanie zależności pomiędzy wskaźnikiem wypadkowości a kulturą bezpieczeństwa. Najlepiej obrazuje ją krzywa Bradleya rozwinięta przez firmę DuPont, która wyróżnia czynniki mające wpływ na poziom kultury bezpieczeństwa: reaktywny, zależny, niezależny i najistotniejszy – powiązany (współzależny).
Na etapie reaktywnym pracownicy znają zasady BHP, ale w pracy bazują na naturalnych instynktach, dlatego nie zawsze wykonują obowiązki bezpiecznie, co przekłada się na wysoką częstotliwość wypadków. Pracownicy mają przestrzegać zasad bezpiecznej i higienicznej pracy, ponieważ wynika to z reguł, ale sami nie odczuwają takiej potrzeby. Mowa wtedy o tak zwanej motywacji zewnętrznej. Etap zależny wyróżnia się większym zaangażowaniem kierownictwa, szkoleniami, kontrolą oraz dyscypliną pracowników. Stały nadzór zmniejsza liczbę wypadków, niemniej nadal mowa o motywacji zewnętrznej w stosunku do pracowników. Na etapie niezależnym dochodzi do powstania motywacji wewnętrznej pracownika – zamiast podporządkowania występuje zaangażowanie w działania własne. Kształtowane są odpowiednie nawyki pracowników, pojawia się dbałość o siebie i osobistą uważność, co skutkuje znacznym zmniejszeniem liczby wypadków.
W przypadku etapu powiązanego (współzależności) kultura pracy widoczna jest nie tylko na przykładzie pojedynczych pracowników, ale całych zespołów. Pracownicy są zaangażowani w dbanie o BHP, wzajemnie sobie pomagają, dbają o innych, współdziałają, dostrzegają i negatywnie oceniają zachowania niebezpieczne, co przekłada się na maksymalne zmniejszenie liczby wypadków przy pracy.
Podnoszenie poziomu kultury bezpieczeństwa
Poprawa warunków pracy podnosi poziom bezpieczeństwa pracowników. Zatem osiągnięcie optymalnych warunków pracy i zredukowanie ryzyka do akceptowalnego poziomu powodują poprawę bezpieczeństwa. Jednak zapewnienie odpowiednich warunków to nie wszystko, gdy pracownicy nie będą wyróżniali się wysoką kulturą bezpieczeństwa. Jeżeli w przedsiębiorstwie działają już techniczne i systemowe rozwiązania na rzecz bezpieczeństwa, jego poprawę możemy osiągnąć tylko przez podniesienie kultury bezpieczeństwa.
Tworzenie wysokiej kultury bezpieczeństwa pracy w firmie wymaga, aby pracodawca był postrzegany przez pracowników jako zaangażowany w sprawy bezpieczeństwa oraz ochrony życia i zdrowia pracowników, niemniej nie jest to jedyny wymóg.
Na szczególną uwagę w zakresie kształtowania kultury bezpieczeństwa zasługują szkolenia, które mają na celu stworzenie odpowiednich postaw i podwyższenie świadomości pracowników w ramach kultury bezpieczeństwa i higieny pracy. Jako że wysoka kultura bezpieczeństwa zdecydowanie zmniejsza liczbę wypadków przy pracy, szkolenia te pozwalają na podwyższenie świadomości pracowników w zakresie BHP i obniżenie wypadkowości. Po szkoleniu pracownik jest w stanie zrozumieć, jakie korzyści płyną z kultury bezpieczeństwa, i będzie pracować bezpiecznie dlatego, że chce, a nie dlatego, że musi.
Podsumowując, dla poprawy bezpieczeństwa pracy w przedsiębiorstwie kluczowe jest nie tylko zapewnienie odpowiednich warunków pracy, ale również rozwój indywidualnej wrażliwości pracowników, którzy rozumieją, dlaczego warto pracować zgodnie z zasadami i procedurami oraz przepisami.
Kultura bezpieczeństwa w pigułce
Różne ujęcia terminu „kultura bezpieczeństwa”
- stan świadomości pracowników na temat zagrożeń
- zaangażowanie firmy i jej pracowników w tworzenie bezpiecznych warunków pracy i stanowisk pracy
- zachowania i systemy wartości wpływające na stosunek do BHP
- poczucie bezpieczeństwa pracowników
- zgodność z obowiązującymi przepisami prawnymi w ramach BHP
- całościowe podejście do planowania, wdrażania, doskonalenia i kontroli działań w zakresie BHP
Przejawy wysokiego poziomu kultury bezpieczeństwa
- przestrzeganie przepisów i procedur z przekonaniem, że chcę, a nie muszę
- nieszukanie odpowiedzialności za bezpieczeństwo pracy u pracodawcy, kierownika i pracowników służby BHP
- tworzenie bezpiecznych warunków pracy
- organizacja szkoleń kształtujących kulturę bezpieczeństwa
- czytelny system oznakowania przestrzeni
- behawioralny system kontroli spraw BHP
- techniczne bezpieczeństwo maszyn i urządzeń
- podejmowanie działań profilaktycznych
Warunki do skutecznego kształtowania kultury bezpieczeństwa
- zaangażowanie kierownictwa
- motywowanie i wzmacnianie zachowań bezpiecznych
- uczestnictwo pracowników
- otwarta komunikacja
- analiza wypadków
- edukacja z zakresu BHP
- klimat bezpieczeństwa
- współpraca między pracownikami
